Den Haag: oproep tot maatwerk!
De inmiddels welbekende boodschappenaffaire heeft het nodige stof doen opwaaien. Het strenge regime van de Participatiewet zou de oorzaak zijn van het niet kunnen leveren van maatwerk. Zowel CDA, D66 en de ChristenUnie hebben zich door deze affaire uitgesproken over het ‘ontharden’ van de Participatiewet. Minder hardheid, meer menselijke maat. Dat is ook waar Bas Van ’t Wout (voormalig staatssecretaris Sociale Zaken) zich voor wil inzetten. Hij wil in ieder geval kijken naar de terugvorderingsplicht en de omgang met giften.¹ Recent is ook een motie voor het niet toepassen van de kostendelersnorm in knellende gevallen aangenomen.
Genoeg veranderingen op de planning dus! Daarbij wordt van gemeenten gevraagd om waar mogelijk nu al maatwerk te leveren.
(On)gelijkheid
Het leveren van maatwerk is moeilijk, omdat in de praktijk tegen verschillende zaken wordt aangelopen. Een groot probleem is dat maatwerk ongelijkheid op kan leveren. Je hebt als Nederlander dezelfde rechten en dezelfde plichten. Dus ook in de bijstand gelden voor iedereen dezelfde regels. Het zou daarom in theorie niet uit moeten maken in welke gemeente je woont.
Beleidsvrijheid
Gemeenten hebben binnen de wet op verschillende vlakken beleidsvrijheid. Bijvoorbeeld bij de toekenning van bijzondere bijstand of de hoogte van een op te leggen maatregel. Hierdoor ontstaan verschillen tussen gemeenten. Uit een onderzoek van de Universiteit voor Humanistiek (UvH) is gebleken dat de bijstandsgerechtigden het rechtvaardig vinden als er verschil is tussen mensen. Verschil tussen gemeenten onderling wordt als onrechtvaardig gevoeld.
De ‘mens’ ambtenaar
Maatwerk brengt ook mee dat ambtenaren zelf meer belangen moeten afwegen. En het is nu eenmaal zo dat mensen, dus ook ambtenaren, verschillend denken. Dit kan ook ongelijkheid binnen de gemeente zelf opleveren. Bijstandsgerechtigden zijn dan meer afhankelijk van hun klantmanager.
Precedentwerking
Een ander probleem is de angst voor precedentwerking door het ontbreken van houvast aan (strenge) wetgeving. Een precedent is een gebeurtenis waarop men zich kan beroepen en kan eisen in dezelfde omstandigheden dezelfde behandeling te krijgen. Verschuilen achter de kreet ‘regeltjes zijn regeltjes’ kan met maatwerk niet meer. Misschien is het ook wel zo dat mensen het fijn vinden om te werken met kaders en richtlijnen in plaats van vrijheid.
Deze angst is naar mijn mening niet nodig. Gevallen zijn namelijk nagenoeg nooit écht gelijk. Met een goede motivering waarom in dit specifieke geval deze keuze wordt gemaakt, wordt de precedentwerking onderschept. Daarbij komt ook dat maatwerk niet wil zeggen dat er geen enkele regel meer geldt.
COVID-19: De Tozo en TONK
Corona heeft mogelijk al een stap in de juiste richting gezet. Gemeenten moesten zich wel aanpassen. De Tozo moest snel worden opgepakt en uitgevoerd, net zoals de TONK. Hierdoor werden gemeenten min of meer verplicht om maatwerk te leveren. Niet alles was namelijk vastgelegd. Ook het versoepelen van enkele plichten zoals de zoekplicht voor jongeren bracht mee dat gemeenten meer maatwerk konden leveren.
Huidige wetgeving en maatwerk
Van gemeenten wordt gevraagd om binnen de huidige wetgeving zo veel mogelijk maatwerk te leveren. De Participatiewet bevat verschillende ‘kan-bepalingen’ en ook al ruimte voor individualisatie. Een mooi voorbeeld hiervan is artikel 18 Participatiewet, waarbij de hoogte van de uitkering kan worden afgestemd op de specifieke situatie van een belanghebbende. Of artikel 16 Participatiewet dat regelt dat bij dringende redenen toch bijstand kan worden verleend. Al is van een dringende reden niet snel sprake.
Minder of strengere wetgeving?
Voor beide opties valt iets te zeggen. Minder wet- en regelgeving geeft minder strenge eisen en dus meer ruimte. Het nadeel hiervan is alleen dat er mogelijk meer verschillen ontstaan. Gemeenten zullen eerder terugvallen op politiekbeleid. Zou dan juist strengere wetgeving een oplossing zijn? Minder vrijheid geven aan gemeenten om hun eigen koers te varen. In theorie zou dit de verschillen tussen gemeenten onderling (en hiermee de ongelijkheid) terugdringen. Lastige hierbij is wel dat er mogelijk juist weer minder maatwerk kan worden geleverd. Als men is gebonden aan wet- en regelgeving kan niet gemakkelijk worden afgeweken. Een combinatie van minder maar strengere regelgeving zou een oplossing kunnen zijn.
De uitdaging voor gemeenten ligt in het goed motiveren van hun besluiten
Is maatwerk moeilijk?
Maatwerk leveren is niet makkelijk, anders zou het in de praktijk meer gebeuren. De angst voor ongelijkheid is naar mijn idee niet nodig. De uitdaging voor gemeenten ligt in het goed motiveren van hun besluiten. Dit kan door het specifiek benoemen waarom in dit geval deze (bijzondere) oplossing nodig is. Maar zoals ook uit het eerdergenoemd onderzoek van de UvH is gebleken, staan zelfs bijstandsgerechtigden open voor verschillen tussen mensen.
Meer weten over maatwerk en de omgekeerde toets? Volg dan onze opleiding.
¹ Kamerbrief 18 januari 2021 staatssecretaris van ’t Wout, ‘Aanpak hardheid Participatiewet en mogelijkheden tot maatwerk’