Aan alles is momenteel een tekort. Van eenvoudige producten voor in en om huis, tot alle soorten bouwmaterialen: de levertijden zijn lang en de prijzen zijn sterk gestegen. Sinds die andere crisis – COVID 19 – op zijn retour ging, werd de mangel aan grondstoffen evident merkbaar en lijkt de materialencrisis het nieuwe spook dat ons bedreigt.
We verbruiken met zijn allen meer grondstoffen dan de aarde kan produceren. En dat terwijl de bouwopgave, als we ons even tot Nederland alleen beperken, juist enorm is. De komende jaren moeten bijvoorbeeld 1 miljoen woningen worden gerealiseerd en staat een grote vervangings- en renovatieopgave (V&R-opgave) voor landelijke infrastructuur en kunstwerken op de rol.
Behalve dit gegeven, wat aan de bouwsector zowel kansen biedt als uitdagingen stelt, speelt uiteraard mee de verantwoordelijkheid die we hebben voor milieu en klimaat: grote hoeveelheden materiaalverbruik leiden tot navenant veel CO2-uitstoot.
Van oudsher zijn we gewend om grondstoffen te oogsten, te bewerken en uiteindelijk weg te gooien. Dit blijkt steeds meer een doodlopende weg te zijn. De wijze waarop we bouwen, de materialen waarmee en hoe we met deze materialen omgaan – het moet anders.
Circulair
Op welke manier anders? Het antwoord ligt besloten in de vraagstelling. Niet meer weggooien, ophouden met toekomstig afval te maken. Materialen hergebruiken en herbruikbaar maken is het devies. Circulair bouwen, met andere woorden.
Voor de bouwsector betekent dit een andere benadering van ontwerpen, produceren, bouwen en beheren. Maar óók een andere manier van samenwerken. Je mag gerust stellen dat het een totale hervorming van het bouwproces is.
Wat houdt circulair bouwen nu eigenlijk in? Natuurlijk, het gaat in de eerste plaats over het toepassen van materialen die uiteindelijk niet in de grondstoffencrematoria belanden, maar op termijn een nieuw leven krijgen. In de ontwikkeling van zulke materialen zijn de laatste decennia grote stappen gezet. Wat begon met producten zoals bijvoorbeeld kruislaaghout (CLT, ofwel cross laminated timber) en clickbricks (een demontabel droogstapelsysteem voor bakstenen waarbij geen lijm en mortel nodig is), is in rap tempo tot een enorm assortiment uitgegroeid. Vroeger maakte de architect een ontwerp waarbij materialen gezocht werden. Tegenwoordig wordt steeds vaker de vraag gesteld: we hebben materialen en welk ontwerp maken we erbij? De mogelijkheden worden steeds uitgebreider en vernuftiger.
Omdat circulair vervaardigde producten 10% tot 60% van hun waarde als restwaarde behouden, verandert het hele businessmodel. Om te beginnen betekent het dat circulair bouwen niet duurder is dan traditioneel bouwen. En vaak is een circulair gebouw ook beter voor het welzijn, juist dankzij de toepassing van natuurlijke, gezonde materialen.
Europees en nationaal beleid
Beleidsmakers stimuleren duurzaamheid en circulariteit. Op Europees niveau worden, onder aanvoering van Frans Timmermans, ambitieuze groene plannen gemaakt. Ook Nederland doet mee. In 2016 stelde het kabinet het Rijksbrede programma Nederland Circulair 2050 op. Het doel: Nederland volledig circulair in 2050. Vervolgens zijn het grondstoffenakkoord (2017) en de transitieagenda’s (2018) ondertekend. Daarna presenteerde het kabinet in 2019 het uitvoeringsprogramma circulaire economie. Belangrijkste tussendoelstelling: in 2030 50% minder verbruik van grondstoffen en in 2050 een economie zonder afval, waarbij alles draait op herbruikbare grondstoffen.
In navolging van het Europese en landelijke beleid hebben steeds meer overheden en gemeenten duurzaamheid, en circulariteit in het bijzonder, als speerpunt aangewezen. Zo is één van de mijlpalen in de Transitieagenda Circulaire Bouweconomie, dat alle uitvragen van overheden en gemeenten vanaf 2023 verplicht circulair dienen te zijn.
In de praktijk
Ondanks al deze ambities en groen beleid blijkt echter dat veel overheden en gemeenten circulariteit vandaag de dag nog onvoldoende, of zelfs helemaal niet, laten meewegen in de uitgangspunten, doelstellingen en eisen die gesteld worden aan projectleiders, bij aanbestedingen van bouwprojecten. Studies binnen overheden en gemeenten laten eenzelfde beeld zien wat betreft de doelstelling om in 2023 circulair in te kopen.
Het ontbreekt niet aan bereidheid, wel aan kennis en deskundigheid. Er is méér nodig om het circulaire gedachtegoed in de praktijk, en uiteindelijk de gebouwde realiteit te brengen.
Het is bijvoorbeeld raadzaam om circulariteit een vast onderdeel te laten zijn van het teamplan. Ook zou de aanbestedingskalender voortdurend gescreend moeten worden op circulaire kansen. Programmamanagers, budgethouders of ketenregisseurs kunnen verantwoordelijk gesteld worden voor de inbreng van circulariteit. Bovendien werken marktdialogen verhelderend. Uiteindelijk kan circulariteit alleen maar in het ontwerp- en bouwproces worden gerealiseerd, als het in de uitvraag geborgd is.
Niet laagste prijs, wel beste plan
Eén van de problemen bij aanbestedingstrajecten is dat er nog (veel te) veel op laagste prijs wordt uitgeschreven. Dit leidt meestal wel tot scherpe inschrijfprijzen, maar blijkt vanuit circulair perspectief niet zelden een gemiste kans!
Natuurlijk moet een aanbesteding erop gericht zijn om het beste plan – de beste inschrijving – te selecteren. Maar zeker zo belangrijk is het selecteren van de juiste partner, ofwel de beste inschrijver. Want juist ná gunning is de grootste circulaire winst te behalen, door samen met de partner maximale invulling te geven aan circulariteit. Heldere circulaire uitgangspunten en draagvlak vanuit de opdrachtgever, een circulair startpunt op basis van de inschrijving, en de wil van de partners om circulaire stappen te zetten: dat is het beste recept om de circulaire lat steeds hoger te leggen.
De insteek van een circulaire uitvraag is niet alleen de vraag in te vullen, maar ook de vraag te overtreffen. Verrast worden met het resultaat, wat weer aanleiding dient te zijn om de lat in een volgend (bouw)project of aanbesteding nóg hoger te leggen. Een gezonde race naar de top: 100% circulair in 2050.
Opleiding ‘Circulair Inkopen en Bouwen’
Voor wie vandaag wil beginnen met hoe het morgen moet, circulair inkopen in 2023, is er de opleiding circulair Inkopen en Bouwen, waarin alle ins en outs worden gegeven voor een circulaire aanbesteding én circulair bouwproject. De opleiding geeft handvatten om circulaire uitgangspunten te vertalen naar gunningscriteria en beoordelingen, het intern en extern creëren van draagvlak en de doorvertaling in het ontwerp- en bouwproces. De opleiding behandelt de laatste stand van zaken en sluit aan op landelijke ontwikkelingen zoals CB ’23, City Deal Circulair, Conceptueel Bouwen en het Bouwprogramma Samen Versnellen: het nieuwe normaal – de norm 0.2.